BYSTRZYCA GÓRNA
Dawne nazwy:
Bisiritcza - 149/50 r., Wistricz - 1330 r., Wystricza - 1300 r., Wystricz - 1376 r., Ober Weistricz - 1385 r., Ober Weistritz.
Kościół parafialny Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, wzmiankowany był po raz pierwszy w źródłach w 1376 roku. Od czasów wprowadzenia reformacji do 1654 roku kościół pełnił funkcję kościoła ewangelickiego. Reliktem średniowiecznej, pochodzącej z XV wieku budowli (wiadomo, że dzwon fundowany był w roku 1487) jest wieża, przebudowana i zwieńczona hełmem cebulastym z 1617 roku. Obecna bryła kościoła pochodzi z 1854 roku, kościół restaurowany był w 1955 r., rozbudowany w 1985 r. Na zewnątrz kościoła wmurowano interesujący zespół nagrobków z k. XVI i XVII w.
Od 1654 parafia należała do kościoła ewangelickiego w Świdnicy. 17 czerwca 1742 roku Bystrzyca Górna, należąca wówczas do Książa, otrzymała koncesję królewską na wzniesienie ewangelickiego zboru. 11 stycznia 1743 roku powołany został na pastora do Bystrzycy Górnej wrocławianin, Christian Klische. dotychczasowy kaznodzieja na zamku w Książu. Niezachowany kościół ewangelicki wzniesiony był w konstrukcji drewnianej, odnawiany i dekorowany w 1842 roku, usytuowany został w zakolu Bystrzycy, na jej prawym brzegu, na wysokości cmentarza parafialnego (na cmentarzu gmina ewangelicka w 1884 roku wystawiła dzwonnicę z trzema dzwonami). Po przeciwnej stronie drogi wiejskiej znajdował się pomnik poległym w wojnie francusko-p ruski ej w lalach 1870-1871.
Bystrzyca Górna wzmiankowana była w dokumentach już w 1149 roku. Od 1461 roku znani są właściciele wsi - przedstawiciele rodu von Seydlitz; Heinze Sandmann (1567 r.), David (1579 r.), Abraham (1582 r.), Tymotheus (1568 r.).
W 1583 roku majątek w Bystrzycy Górnej wraz z Omiecinami oraz nieistniejącymi już miejscowościami Schlesienhal i Launschdorf zakupił Wiglas von Schindel (ten wzniósł przy kościele wieżę, ufundował dzwony). W 1607 roku dolny folwark oraz tzw. "Hubenvorverk" posiadał niejaki von Schaf. W 1624 roku po śmierci Wigiasa von Schindel nastąpił podziałmajątku pomiędzy jego synów: Carla, który objął Omieciny i Schlesienhal, Georga Rudolfa I, który odziedziczył Bystrzycę i Lubachów. Wiglasa Młodszego, któremu przypadł w udziale Burkatów oraz Hildebranda i Gottfrieda, którzy odziedziczyli dobra po ojcu leżące w księstwie legnickim. Carl objęte dobra sprzedał bratu Georgowi Rudolfowi I 9 lipca 1652 roku. Wiglas Młodszy w 1678 roku od swojej szwagierki z domu von Gellhorn odkupił dobro Friedrichsdorf w księstwie legnickim i wraz z Burkatowem sprzedał Jacobowi Ernstowi von Treuenfels. Georg Rudolf I von Schindel pozyskał ponadto Bojanice. Po jego śmierci majątek podzielony został pomiędzy synów z małżeństwa z Heleną Barbarą baronową von Hochberg: Hans Wiglas otrzymał Bojanice, natomiast Georg Rudolf II odziedziczył Bystrzycę, Lubachów, Omieciny i Schlesienhal. Po śmierci Georga Rudolfa II w 1723 roku dobra objęła wdowa po nim Amalia Dorothea. która ze względu na niepełnoletniość synów: Friedricha Rudolfa, Georga Rudolfa III i Christiana Rudolpha ustanowiła kuratorów majątku: Conrada Ernsta Maximiliana Hochberga z Książa oraz Hansa Siegismunda von Czettntz z Nowego Dworu. W 1730 roku majątek z wszystkimi dobrami przejął Georg Rudolf III. W 1735 roku dobra za 90 tysięcy talarów nabył Conrad Ernst Maximilian von Hochberg. Transakcja zawarta została w Świdnicy 27.III.l735 roku. Po jego śmierci dobra przeszły na syna Heinricha Ludwiga Carla von Hochberg, który bezpotomnie zmarł w 1755 roku. Jego majątek w 1757 roku odziedziczyła jego siostrę Eleonorę von Murdach. Po jej śmierci w 1766 roku dobra przejął jej wnuk Joachim Alexander von Maltzan, który 10 stycznia 1795 roku sprzedał majątki Carlowi Christophowi hrabiemu von Pückler z Jedliny. Do czasów n wojny światowej majątek w Górnej Bystrzycy wraz z Lubachowem i nieistniejącą już wsią Schlesierthal pozostaje w rękach rodziny von Pückler-Burghaus: od 1812 roku właścicielem był Erdmann August, od 1843 roku Kari Alexander. W latach 1870-1898 właścicielem dóbr był królewski szambelan i radca ziemski Carl Pückler, właścicielem utworzonego majoratu dóbr w latach 1902-1917 był Heinrich von Pückler, w latach 1920-1937 hrabia Karl von Pückler z Grodźca.
W 1576 roku wieś liczyła 27 chłopów, w 1785 roku 15 kmieci, 12 zagrodników oraz 24 chałupników. W opisie Zimmermanna potwierdzone jest istnienie w Bystrzycy Górnej dwóch domów parafialnych, dwóch szkół (w 1752 roku został wybudowany nowy budynek szkoły ewangelickiej), folwarku, młyna wodnego (zwanego także "Kardinenmühle"). W 1830 roku we wsi istniał ponadto należący do dominium browar, młyn papierniczy, cegielnia, huta żelaza, dwie sztolnie srebra i ołowiu, królewska komora celna. W 1845 roku we wsi było 40 domowych tkalni bawełny i 5 tkalni lnu.
Układ przestrzenny wsi:
Bystrzyca Górna jest wsią ulicową założoną w dolinie rzeki Bystrzycy. Jest miejscowością o charakterze uzdrowiskowym. Po północno-zachodniej stronie drogi i rzeki na stokach wzgórz znajduje się budynek dawnej szkoły gospodarstwa domowego dla dziewcząt, prowadzonej przed wojną przez siostry Urszulanki, gdzie obecnie znajduje się dom dziecka, zespół kościelny, oraz położone poniżej założenie pałacowe z rozległym parkiem. Po przeciwnej stronie rzeki ciągnie się nieczynna linia kolejowa Świdnica Kraszowice-Jedlina, która wraz z licznymi przepustami, wiaduktami oraz mostami stanowi istotny element krajobrazowy.
Wokół kościoła założony jest cmentarz przykościelny otoczony murem kamiennym, w którego wschodniej części znajduje się furtka łącząca część poewangelicką, nieczynną, ze znajdującym się na zewnątrz muru, założonym po 1945 roku na terenie parku przypalać owe go cmentarzem parafialnym. Po zewnętrznej stronie muru kościelnego - osłonowy starodrzew lipowy.
Pałac oraz zabudowania folwarczne z ok. pot. XIX w. znajdujące się na wschód od siedziby znajdują się w środkowej części miejscowości, w miejscu, gdzie dolina się rozszerza. Pałac wzniesiony został w XVII wieku (o czym świadczą zachowane piwnice); obecna bryła pałacu pochodzi z około połowy XIX w., po wojnie nastąpiła gruntowna przebudowa rezydencji. Obecny paląc założony jest na rzucie zbliżonym do litery "L", czterokondygnacyjny, od strony dziedzińca mieści się okrągła klatka schodowa, kryty dachem płaskim. Po II wojnie światowej majątek został upaństwowiony i użytkowany przez PGR. Pałac pełnił funkcję domu wypoczynkowego, w latach 70. był użytkowany przez ZOZ w Świebodzicach, później przez ZOZ w Świdnicy i pełnił funkcję sanatorium. Obecnie w pałacu mieści się specjalna szkoła podstawowa oraz ośrodek szkolno-wychowawczy. Na dziedzińcu pałacu pierwotnie znajdowała się fontanna. Park rozciąga się na wschód od zabudowań folwarcznych, natomiast od zachodu graniczy z zespołem kościelnym. Dawna kompozycja parku z cennym starodrzewem została zachowana; w miejscu dawnej polany zostało założone boisko sportowe. Park. od północy przechodził naturalną granicą w obszar leśny.
W środkowej części wsi, po południowo-wschodni ej stronie drogi, obecnie częściowo rozebranych torów kolejowych i rzeki znajduje się pochodzący z końca XIX wieku zespół willowy z parkiem. Willa usytuowana jest na zboczu stromo opadającym ku rzece. Budynek stanowi klasyczny przykład villi suhurbana założonej na regularnym, symetrycznym rzucie, skrzydła i dwukondygnacyjny korpus kryte są oddzielnymi dachami czterospadowymi. W ogrodzie od strony południowo-wschodniej nie zachowały się elementy dawnej kompozycji. Park przechodził w las, z którego przez centralną polanę prowadził do willi rząd schodów. W tej części parku uformowano taras widokowy. Czynny cmentarz parafialny zlokalizowany jest po południowej stronie drogi we wschodniej części wsi, w pewnym oddaleniu od zabudowań. Na cmentarzu znajduje się grobowa rodzinna kaplica rodu von Pückler (w naczółku znajduje się herb rodu). Na cmentarzu w pobliżu kaplicy znajdują się nagrobki Hermanna von Pückier Limburg zmarłego w 1902 r. i jego syna Kuna Pückier zmarłego w 1910 r.
Dziś rola Bystrzycy ograniczyła się do bycia "sypialnia" dla Świdnicy i Wałbrzycha. Znajdziemy w niej także kilka gospodarstw agroturystycznych, sklepy w większej mierze spożywcze z odrobina towarów codziennego użytku. Dawny "Metalplast" przestał istnieć a na jego byłym terenie powstało kilka małych zakładów przemysłowych oraz składów.
Dla ducha mamy działającą przychodnie zdrowia, szkołę podstawowa, specjalny zakład szkolno-wychowawczy, dom dziecka, dom kultury oraz zabytkowy Kościuk.
Dlaczego przerzedzając przez Bystrzyce warto zatrzymać się w niej na chwile? Chociażby aby zaczerpnąć niebywale świeżego powietrza, posłuchać uspokajającego szumu rzeki przy akompaniamencie wiatru w koronach drzew, spojrzeć w oczy płaskorzeźb na murze kościoła, które z nie bywałym spokojem i mądrością spoglądają w dal, milcząco kryjąc w sobie tajemnice czasów minionych.
Lokalizacja Bystrzycy G. sprawia, że jest świetna baza wypadowa w pozostała cześć Sudetów i ich atrakcji. Można tez pozostać troszkę dłużej i korzystać z uroków okolicznego lasu otaczającego Bystrzyce ze wszystkich stron.
